Het zwart-witdenken en religie

door Kim Michaels

Om elke verdenking te ontkrachten dat ik mij verontschuldig voor een religie, zou ik mijn uitspraak willen verduidelijken dat ik niet in een religieuze omgeving ben opgegroeid. Ik denk niet dat mijn ouders zichzelf zouden bestempelen als atheïst, hoofdzakelijk omdat religie een onderwerp was waar zij nooit over spraken. Ik was een heel nieuwsgierig kind, maar ik had ook zeer veel respect voor het recht van andere mensen om anders te denken dan ik, dus ik voelde al snel aan dat mijn ouders niet over spirituele onderwerpen wilden praten. Het gevolg was dat ik hen gewoon geen vragen meer stelde en zij probeerden mij niet hun overtuigingen, of iets waarin zij niet geloofden, aan mij op te dringen.

Mijn moeder wees elke vorm van religie af die berustte op de bewering in Genesis dat alle mensen van Adam en Eva afstammen. In de Bijbel staat dat zij maar drie kinderen hadden, allemaal zonen. Omdat het biologisch onmogelijk is dat jongens nazaten krijgen, moest de Bijbel het vanzelfsprekend wel bij het verkeerde eind hebben, en dat hield in dat alle religies onwaar zijn. Als jonge man worstelde mijn vader met de fundamentele vraagstukken van het leven, maar hij raakte zo gedesillusioneerd door de hypocrisie van de georganiseerde religies (die gedeeltelijk door zijn eigen vader werd versterkt) dat hij het opgaf om te zoeken naar antwoorden. Dat ik dat weigerde, was de enige keer dat ik het helemaal oneens was met mijn vader.

Hoewel mijn ouders in principe religie afwezen, zeiden ze hun lidmaatschap van de Deense staatskerk (alle Denen worden als lid geboren) niet op. Ze lieten mij zelfs dopen en in de kerk bevestigen, wat een heel gebruikelijke familietraditie is in Denemarken (er is een groot feest ter ere van jou met veel cadeaus zonder dat religie je door de strot werd geduwd, dus wat is er dan niet leuk aan?). Maar voor hen was de kerk een culturele traditie zonder religieuze betekenis.

Toen ik achttien jaar was, was ik in totaal vier keer in de kerk geweest – elke keer voor een specifieke gebeurtenis, zoals mijn doop, een huwelijk of mijn bevestiging. Met andere woorden, mijn religieuze training komt niet voort uit kerkbezoek. Mijn religieuze opvoeding bestond uit twee elementen. Op de lagere school kreeg ik een paar jaar les in ‘Bijbelse geschiedenis’, en daarin kreeg ik meer in een historische dan religieuze context les in het Oude Testament. Voor mijn bevestiging kwam een plaatselijke priester twaalf weken lang twee keer per week langs om ons les te geven in het Nieuwe Testament. Ik keek hier wel naar uit, maar het werd al snel duidelijk dat de priester geen antwoorden had op mijn vele vragen. Ik was er nogal teleurgesteld over dat iemand die priester was geworden zonder na te hebben nagedacht over de fundamentele vraagstukken in het leven, maar ik hield het toen maar eenvoudig bij de conclusie dat ik geen antwoorden binnen het officiële christendom zou vinden.

In ‘The God Delusion’ (‘God als Misvatting’) probeert Richard Dawkins het punt te maken dat religie een waanidee is dat er in de eerste plaats voor zorgt dat kinderen worden geïndoctrineerd door een religieuze beweging. Ik wil duidelijk maken dat dit misschien zo kan zijn voor andere mensen, maar dat was bij mij zeker niet het geval. Toen ik van de middelbare school af was, had ik veel meer over wetenschap geleerd – waaronder de evolutietheorie – dan over welke religie ook.

Ik zeg dit om duidelijk te maken dat ik op geen enkele manier werd geïndoctrineerd om religie een voorkeursbehandeling te geven. Ik ben niet opgegroeid met de overtuiging dat er maar één ware religie is en dat die onfeilbaar is en dat je daar niet aan hoeft te twijfelen. In tegendeel, ik was nogal sceptisch over alle georganiseerde religie en dit kwam hoofdzakelijk door wat ik in de geschiedenisles had geleerd.

In de vijfde en zesde klas kregen we middeleeuwse geschiedenis en onvermijdelijk (vooral in een lutheraans land) kwam de katholieke kerk daarin voor. Ik was letterlijk tot in de kern van mijn wezen geschokt over de daden van de leiders van de katholieke kerk in de middeleeuwen. Het is niet mijn bedoeling om de katholieke kerk als beter of slechter dan andere religies apart te zetten. Maar de katholieke kerk was onbetwistbaar de dominante macht in het middeleeuwse Europa en daardoor geeft zij onvermijdelijk een historisch voorbeeld van hoe het zwart-witdenken de religie beïnvloedt. Als kind was ik mij er vanzelfsprekend niet van bewust dat de daden van de leiders van de kerk werden veroorzaakt door het zwart-witdenken, maar achteraf is me dat volkomen duidelijk geworden en ik zal een paar van de duidelijkste voorbeelden aangeven:

• Het allerhoogste gezag. Het is een historisch feit dat de katholieke leiders in de eerste eeuwen van het bestaan van de kerk een serie doctrines opstelden die vervolgens als onfeilbaar werden bestempeld, ze bevatten het allerhoogste gezag van God. Met andere woorden, als je aan de leiders van de kerk en hun doctrines twijfelde, twijfelde je aan God. Dit leidde onvermijdelijk tot de definitie dat alles wat buiten de kerkelijke doctrines viel, ketterij was, wat inhoudt dat je tegen God was en de mensen dus in de hel kwamen. Het gevolg was dat het de plicht van de kerk was om al die gevaarlijke informatie te onderdrukken en dat heeft ertoe geleid dat kerkleiders een enorm aantal oude boeken hebben verbrand, waaronder de werken van de Griekse filosofen. Die onderdrukking van kennis dompelde Europa in een intellectuele en filosofische impasse die eeuwen heeft geduurd en gewoonlijk wordt ernaar verwezen als de ‘donkere middeleeuwen’.

Het zwart-witdenken is de ultieme poging van de menselijke psyche om onzekerheid te overwinnen, en dat betekent dat mensen naar absoluut gezag op zoek gaan. Voor religieuze mensen is God vanzelfsprekend het ultieme gezag. Het zwart-witdenken geeft je dus de indruk dat je de meeste zekerheid krijgt als er wordt bepaald dat je overtuigingen onfeilbaar zijn op grond van het gezag van God zelf. Maar het effect is dat elk concurrerend standpunt een bedreiging voor je vormt en moet worden vernietigd om je gevoel van zekerheid te houden. Zoals ik al eerder heb gezegd, geeft het zwart-witdenken je de indruk dat je de zekerheid en de controle hebt, maar dat gebeurt door de complexiteit van het leven te reduceren tot een mentaal kader. De consequentie is dat de indruk die je krijgt van zekerheid, alleen maar kan worden gehandhaafd zolang jouw mentale kader niet wordt aangevallen. Als er ideeën bestaan die aan het mentale kader twijfelen, het tegenspreken of daarbuiten vallen, dan loopt je gevoel van zekerheid en controle gevaar en dat vormt de drijfveer om zulke dreigingen met geweld te verwijderen. Dit kun je gemakkelijk rechtvaardigen, omdat je mentale kader dergelijke ideeën gevaarlijk vindt in de allerhoogste zin (in de kerk als het werk van de duivel, maar ook diverse politieke regimes hebben andere definities van gevaarlijke ideeën gehad).

• De strijd om het te overleven. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk zich bezighield met de kruistochten – ze zelfs instelde –, een regelechte oorlog met de moslimnaties. Voor mij vertegenwoordigen de kruistochten de allergrootste religieuze ironie. Er zijn twee zijden die elkaar in naam van God doden en om die ironie helemaal pijnlijk te maken: het is dezelfde God. Bovendien heeft deze God uit dit Oude Testament de mensen zogenaamd het absolute gebod gegeven dat in alle eenvoud en onvoorwaardelijk zegt: “Gij zult niet doden.” Als jongen en adolescent heb ik nooit kunnen begrijpen dat de kruistochten echt hebben plaatsgevonden. Ik bedoel, hoe kan een religie die berust op de tien geboden en de lering
van Jezus om de andere wang toe te keren, zich ooit bezighouden met het doden van mensen in naam van God?

Nogmaals, we begrijpen natuurlijk het psychologische mechanisme wel dat elk geloofssysteem anders dan dat van ons als een bedreiging wordt gezien. Een conflict kan op die manier gemakkelijk uitgroeien tot een kwestie van leven of dood, omdat de mensen zullen redeneren dat zij zullen worden gedood als zij hun tegenstander niet doden. In zo’n situatie moet je het overleven en in zulke situaties denken de meeste mensen dat het logisch is dat je anderen doodt.

Maar wat mij echter echt interesseert, is dat de kruistochten door een christelijke kerk werden gestreden. Wat is er gebeurd met het toekeren van de andere wang? Hoe kon zo’n essentieel element in de eigen leringen van de kerk genegeerd worden? Wat zou kunnen rechtvaardigen dat een christelijke kerk zich bezighoudt met oorlog en beweert dat ze voor de zaak van Christus strijdt? Welnu, dit was een van de vragen die mij vele jaren heeft achtervolgd. Pas toen ik het zwart-witdenken begreep, realiseerde ik mij wat er was gebeurd. Het zwart-witdenken heeft het verbazingwekkende effect dat de mensen als het ware een blinddoek voor krijgen, waardoor ze de realiteit niet meer kunnen zien. De christenen in de middeleeuwen konden niet zien dat hun pogingen om de zaak van Christus te bevorderen, gedoemd was tot mislukking als zijn essentiële leringen niet werden toegepast.

Nogmaals, het zwart-witdenken is een benadering van het leven die een ingebouwde tegenstelling heeft. Alles wat anders is dan jouw overtuigingen, vormt een bedreiging voor jouw gevoel van zekerheid dat gemakkelijk kan worden gezien als een bedreiging om het te overleven, zelfs je eeuwige verlossing. Het zwart-witdenken maakt het dus heel logisch dat je om de christelijke kerk te beschermen, de geboden van Christus moet overtreden – per slot van rekening zullen de moslims ons doden, als wij hen niet doden.

• Het doel heiligt de middelen. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk zich bezighield met het proces dat bekend staat als de inquisitie. Dit was een proces waarin de gezaghebbers in de kerk zich bezighielden met afschuwelijke martelingen om de mensen – van wie de meesten lid waren van de katholieke kerk alle ketterse ideeën te laten herroepen zonder ze te betwijfelen en verder te denken en de officiële doctrines van de kerk te accepteren. De kerk executeerde ook een groot aantal vrouwen (de schattingen variëren zoveel dat ik niet eens een getal wil noemen) die zich schuldig maakten aan wat je tegenwoordig natuurgeneeskunde zou noemen (wat trouwens nog steeds door zowel het orthodoxe christendom als de materialistische wetenschap wordt verworpen).

Vanzelfsprekend kun je dit ook verklaren met het zwart-witdenken en de behoefte om elke bedreiging van je gevoel van onveiligheid te bestrijden. Wat zo interessant is aan de inquisitie is dat ze alle afwegingen aftroefde, kinderen gaven zelfs hun eigen ouders op. Met andere woorden, het zwart-witdenken kan ervoor zorgen dat mensen alle respect voor andere mensen opgeven – behalve dan natuurlijk die ene bezorgdheid die hun onfeilbare systeem had bepaald. In het geval van de inquisitie kon het redden van de ziel van de mensen de martelingen en de dood van hun lichaam dit rechtvaardigen als een van de duidelijkste voorbeelden van hoe het zwart-witdenken de mensen tot regelrechte waanzin kan drijven.

Het ware probleem is dat het zwart-witdenken de mensen op een glijdende helling zet die allesbehalve zwart-wit is maar verleidelijk geleidelijk verloopt. Het effect van het zwart-witdenken is dat de mensen gaan geloven in een heel verleidelijk idee, namelijk dat het doel de middelen heiligt, wat inhoudt dat het aanvaardbaar wordt om kwaad te doen zodat er zogenaamd iets goeds uit kan voortkomen. Mensen zullen dus geleidelijk aan naar een punt toe glijden waarop ze activiteiten accepteren die juist heel duidelijk tegen de overtuigingen ingaan die ze zeggen te hebben. Het zwart-witdenken wordt een geleidelijk afglijden naar hypocrisie, zelfs geïnstitutionaliseerde hypocrisie.

• Het onderdrukken van ideeën die met elkaar concurreren. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk alle middelen heeft gebruikt die ze tot haar beschikking had – waaronder de martelingen en de executies die tijdens de inquisitie werden geperfectioneerd – in een allerlaatste poging om de opkomst van de wetenschap tegen te houden door de eerste wetenschappers te doden.

Opnieuw zien we duidelijk dat het zwart-witdenken het noodzakelijk maakt om alle bedreigingen van een onfeilbaar geloofssysteem te onderdrukken en voor de perfecte rechtvaardiging te zorgen om alle middelen te benutten die ze tot hun beschikking hebben. Het meest interessante aspect voor mij is echter dat de vervolging van wetenschappers de mensen blind heeft gemaakt voor elk inzicht dat verder gaat dan zij als onfeilbare doctrines hebben gedefinieerd. Let erop dat een van de doctrines van de kerk waar de vroege wetenschappers vraagtekens bij zetten, de doctrine was dat de aarde het centrum van het universum was en dat de zon en alle sterren daar omheen draaiden. Deze doctrine droeg bij aan de instandhouding van het wereldbeeld dat in de middeleeuwen overheerste, namelijk dat de aarde een platte schijf was en dat je over de rand heen zou vallen als je te ver achter de horizon reisde.

Ik wil hiermee zeggen dat het zwart-witdenken het griezelige vermogen – in feite gewoon angstaanjagende vermogen – heeft om de mensen blind te maken voor iets wat overduidelijk is en daardoor de vooruitgang verhindert. Ik denk zelfs dat de meest fundamentele christenen het ermee eens zijn dat wij nu beter af zijn omdat we niet meer geloven dat de aarde plat is. Maar zijn ze bereid om toe te geven dat zij, als de mensen hun zin hadden gekregen wat betreft hun eigen aanpak van het leven, dan nog steeds zouden geloven dat de aarde plat was en het centrum van een heel klein universum?

• Elitarisme zonder rekenschap te hoeven afleggen. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk meer dan duizend jaar enorme macht en invloed heeft gehad op elk aspect van het leven in Europa. De leiders van de kerk hadden dus macht en privileges die veel groter waren dan die van de gewone bevolking. Zoals men zegt: “Alle macht corrumpeert en absolute macht corrumpeert absoluut”, en de kerk bewijst dit feit op een onweerlegbare manier. De leiders van de kerk vormden letterlijk een elite en die stond ver boven de gewone bevolking in macht en privileges. Bovendien had de bevolking helemaal geen toevlucht om tegen machtsmisbruik te protesteren – dat is, als zij zich zorgen maakten over het verlossen van hun ziel.

Het zwart-witdenken zet het toneel klaar voor de opkomst van een elite met het monopolie op macht en privileges. Je hoeft niet historicus te zijn om te zien dat het elitarisme dat door de katholieke kerk tot een instituut werd gemaakt, diende om het bestaan van het adel en de koningen te handhaven, waardoor de levensduur van de feodale samenleving werd verlengd. De mensen waren spirituele slaven van de kerk en fysieke slaven van de kerk, de koning en de edelen.

Het zwart-witdenken zorgt onvermijdelijk voor een splitsing in twee klassen, degenen die de macht hebben over het absolutistische systeem en degenen die het moeten ondergaan – degenen die leiden en degenen die volgen. Die verdeling van de macht bleef gehandhaafd zolang de bevolking accepteert dat de elite de macht heeft over het instituut dat het systeem in stand houdt. In het geval van het middeleeuwse Europa hadden de leiders van de kerk de leringen, doctrines en sacramenten van het christendom in handen en dat ging zelfs zover dat zij de macht hadden om je tot de hel te veroordelen en je in de ban te doen. De mensen hadden in principe geen toevlucht tot protest tegen het misbruik van deze absolute macht. Een voorbeeld hiervan is dat de Bijbel eeuwenlang niet in een andere taal bestond dan het Latijn, wat betekende dat de mensen niet eens konden beoordelen of leiders van de kerk de geboden van Christus niet overtraden.

Maar de meest gevaarlijke consequentie van zo’n elitair systeem is dat er geen controle en evenwicht is, geen aansprakelijkheid, die kon voorkomen dat de elite te ver ging. De reden was dat de mensen kennis werd onthouden of dat het heersende wereldbeeld was dat alleen de elite belangrijke beslissingen kon nemen, zoals een doctrine maken. De ‘gewone’ mensen zijn niet in staat om na te denken over belangrijke zaken en moeten daarom blindelings op de leiders afgaan.

• De epische strijd. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk zich meer dan een millennium bezighield met gevechten tegen diverse vijanden, waaronder heidenen, moslims, heksen, haar eigen leden en wetenschappers. Dit gevecht werd duidelijk afgeschilderd in bewoordingen als het allerhoogste goed – dat de katholieke kerk vertegenwoordigde – en het allerergste kwaad – iedereen die tegen de katholieke kerk was. Ik heb al een paar effecten van deze epische strijd beschreven, maar laten we de belangrijkste niet vergeten. De epische strijd zelf is absoluut noodzakelijk om het wereldbeeld en het instituut dat op het zwart-witdenken wordt gebaseerd, in stand te houden. Een absolutistisch instituut en wereldbeeld kunnen eenvoudig niet bestaan zonder een tegenstander – die, juist door haar aard, dualistisch is, wat betekent dat het zichzelf als het tegenovergestelde van iets moet definiëren.

Het psychologische effect van de epische strijd is dat het de aandacht afleidt van het feit dat een zwart-witwereldbeeld ingebouwde tegenstellingen en inconsistenties heeft. Het zwart-witgeloofssysteem kan niet op tegen nader onderzoek zoals de katholieke doctrine over de aarde als het centrum van het universum bewijst. Om het te kunnen overleven, moet het instituut de aandacht van haar volgelingen afleiden van intern onderzoek door de aantrekkingskracht te concentreren op het bestrijden van een vijand in de buitenwereld. Zolang de leden zich concentreren op het strijden tegen de vijand in de buitenwereld, hebben ze minder aandacht over voor kritische vragen over hun eigen geloofssysteem. Het effect is dat de status-quo gehandhaafd blijft en dat betekent dat de elite die het instituut regeert, kan blijven regeren. Hier later meer over.

• Een veel te simpele voorstelling van zaken. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk een heel simpel wereldbeeld had. De kerk is de enige ware kerk van Jezus Christus die de énige weg naar verlossing is en voorkomt dat je in de hel komt. Dus de katholieken zullen in de hemel komen en alle niet-katholieken gaan naar de hel. De kerk is begonnen dit versimpelde beeld te ontgroeien, maar presenteert zichzelf nog steeds als de enige ware kerk van Christus.

Een veel te simpele voorstelling van zaken is de grootste gemeenschappelijke delen achter alle punten die hierboven beschreven zijn. Het zwart-witdenken maakt het leven aantrekkelijk eenvoudig. Ons geloofssysteem heeft het allerhoogste gezag en zolang dit wordt gehandhaafd, zal onze staat van evenwicht (hoe je het ook definieert) worden gehandhaafd. Alle ideeën die dat tegenspreken of die verder kijken dan onze onfeilbare ideeën, hebben het absoluut verkeerd en moeten onderdrukt worden. Als we die gevaarlijke overtuigingen kunnen onderdrukken – en indien noodzakelijk de mensen die ze hebben – kunnen we het gevoel van zekerheid tot in het oneindige handhaven. En omdat wij het absolute gezag hebben en alle ideeën die daarmee concurreren, niet slagen voor deze test, is het verdedigbaar dat wij bepalen hoe ver wij kunnen gaan met het uitroeien van alle bedreigingen. Omdat het handhaven van je geloofssysteem een zaak van episch belang is, zelfs een kwestie van leven of dood, het is al te gemakkelijk om te zeggen dat je gerechtigd bent om andere mensen te doden om de wereld van het kwaad te redden.

Deze benadering van het leven leidt tot een heel simplistisch, maar ook aantrekkelijk wereldbeeld. Als iedereen ons onfeilbare geloofssysteem aanhangt, krijgen we het paradijs op aarde. En dat betekent dat alle problemen op aarde worden veroorzaakt door de verkeerde ideeën en de mensen die ze maar blijven aanhangen. Als wij alle gevaarlijke ideeën kunnen onderdrukken – en indien nodig de mensen die ze hebben – zullen al onze problemen verdwijnen. Het is daarom in het beste belang van iedereen dat ons geloofssysteem alle andere vernietigt.

• De alles-of-niets-aanpak. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk handelde alsof ieder deel van haar geloofssysteem absoluut waar was. De kerk bood hevig weerstand aan elk idee dat kon bewijzen dat ze niet gelijk had of dat zelfs een beter inzicht in de kwestie bood. Onfeilbaarheid is een bewering die je maar moeilijk kunt handhaven en de katholieke kerk kon dat doen omdat ze bijna de absolute macht bezat en leiders had die bereid waren om die macht in absolute zin te misbruiken om de mensen te doden die de greep van de kerk op de geest van middeleeuwse mensen bedreigden.

De basisbehoefte die er achter het zwart-witdenken schuil gaat, is hoe je omgaat met grote innerlijke onzekerheid. Je doet dat door de indruk te wekken dat jij zolang je een geloofssysteem op de wereld aanhangt, oké bent in ultieme zin (hoe je die ook definieert). De psychologische consequentie hiervan is dat je gevoel van veiligheid, zelfs je identiteitsgevoel, afhangt van het handhaven van de indruk dat je geloofssysteem eigenlijk onfeilbaar is en het absolute gezag heeft. En om dat te doen, mag er niet worden bewezen dat een deel van je geloofssysteem niet klopt. Je zit letterlijk vast in een situatie waarin het verschil tussen gered worden en in chaos gedompeld worden, zwart-wit is. Als er wordt bewezen dat een deel van jouw geloofssysteem niet klopt, dan zakt het hele kaartenhuis in. Dus je kunt niet toegeven dat er gebreken in je geloofssysteem zitten en dat heeft het effect dat elke mogelijkheid tot vooruitgang wordt afgekapt. Je komt ook in de situatie dat jij je voortdurend bedreigd voelt en voortdurend moet proberen om alle bedreigingen van jouw geloofssysteem te vernietigen. Zoals men zegt, is dit geen manier van leven.

Een dubbele moraal. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk beweerde dat ze de enige ware kerk van Christus was en dat elke stap werd goedgekeurd door – en dus voldeed aan de maatstaven van – Christus. Maar als iemand iets van de daden die de leiders van de kerk zou hebben gepleegd, dan zou men zeggen dat hij beslist van nature de antichrist was.

Het zwart-witdenken maakt je blind voor de waarheid in die zin dat jij eenvoudig niet kunt inzien dat je op een manier handelt die helemaal niet klopt met de manier waarop jij beweert te leven. Je kunt niet begrijpen dat jij precies hetzelfde doet als waar jij anderen voor veroordeelt. Je blindheid heeft ervoor gezorgd dat je een dubbele moraal hebt geschapen volgens welke een bepaalde daad verkeerd is, wanneer die door anderen wordt gepleegd, maar gerechtvaardigd is – misschien om een groter goed te brengen – wanneer jij die pleegt. Hypocrisie – zelfs geïnstitutionaliseerde hypocrisie – is onvermijdelijk de metgezel van het zwart-witdenken.

• Tot zondebok maken. Het is een historisch feit dat de katholieke kerk in haar hele geschiedenis een of meer zondebokken heeft gehad – groepen mensen die werden bestempeld als het kwaad, de antichrist of handlangers van de duivel. Zodoende was de kerk gerechtigd om alle middelen om die mensen te bestrijden, te benutten, zoals bijvoorbeeld genocide. In diverse tijden waren dit heidenen, moslims, katharen, protestanten, heksen, eigenzinnige katholieken en wetenschappers (deze lijst is niet compleet). In hun ijver om de zondebokken te bestrijden, zijn de katholieke leiders in staat geweest om systematische schendingen van de geboden van Christus te overtreden, te rechtvaardigen.

Het psychologische mechanisme is dat jouw dubbele moraal, als je eenmaal vastzit in het zwart-witdenken, ervoor zorgt dat je niet bereid bent – zelfs niet in staat – om fouten bij jezelf en je geloofssysteem te zien. Jouw simplistische manier van denken laat je geloven dat alle problemen in de samenleving worden veroorzaakt door een specifieke groep mensen en dat jij geen enkele verantwoordelijkheid voor hen hebt. De logische consequentie is dat jij – zoals al is gezegd – alle problemen op kunt lossen – zelfs voorkomen dat de wereld in handen van de duivel valt – door de zondebokken uit te roeien.

Nogmaals, jouw zoektocht naar de allergrootste zekerheid maakt het onmogelijk om in de spiegel te kijken, want als jij zou toegeven dat er in jouw onfeilbare geloofssysteem fouten zitten, het fundament voor jouw veiligheid – waaronder eeuwige verlossing –, dan zou het fundament onder jouw zekerheid ineenschrompelen. Maar wanneer alles de schuld is van iemand anders, dan kun je natuurlijk niet verantwoordelijk zijn voor welke problemen ook. De ironie is dat jij in een vacuüm terechtkomt als je erin slaagt om de zondebokken te elimineren. Vanzelfsprekend zouden er nog steeds problemen in jouw wereld zijn en wat doe je als er geen zondebokken meer zijn om de schuld kunt te geven? Welnu, je benoemt iemand anders tot zondebok. En zo kan de cyclus worden herhaald totdat iemand ontwaakt en uitroept: “Laten we met deze waanzin ophouden!”

Vanzelfsprekend kan ik niet weten hoe andere mensen denken, maar het lijkt me redelijk om aan te nemen dat als wetenschappelijk materialisten en andere antireligieuze mensen mijn beschrijving van het zwart-witdenken zouden lezen, zij het hier waarschijnlijk mee eens zouden zijn. Per slot van rekening beschrijft mijn verhandeling ongeveer alles wat zij zeggen over wat er mis is met religie. maar hun goedkeuring komt misschien nog te vroeg, want we hebben het nog niet gehad over het meest kreupel makende effect van het zwart-witdenken. Het naakte feit is dat het zwart-witdenken het effect heeft dat de mensen een van de grootste adviezen die de mensheid ooit heeft gekregen, niet toepassen:

3 En wat ziet gij den splinter, die in het oog uws broeders is, maar den balk, die in uw oog is, merkt gij niet?
4 Of, hoe zult gij tot uw broeder zeggen: Laat toe, dat ik den splinter uit uw oog uitdoe; en zie, er is een balk in uw oog?
5 Gij geveinsde! werp eerst den balk uit uw oog, en dan zult gij bezien, om den splinter uit uws broeders oog uit te doen. (Matteüs zeven).

Het maakt niet uit of je Christus, atheïst of een aanhanger bent van een niet-christelijke religie, dit is gewoon een gezond psychologisch advies. Wanneer mensen echter in het zwart-witdenken gevangen zitten, zijn ze totaal niet in staat om dat op te volgen. Zij vinden het heel gemakkelijk om gebreken bij andere mensen en in hun overtuigingen te zien, terwijl zij zelf onmogelijk kunnen inzien dat zij en hun geloofssysteem dezelfde gebreken ook hebben – en dat maakt hen hypocriet.

Het is bijvoorbeeld heel gemakkelijk voor mensen om de gebreken in een religie of bij religieuze mensen te zien, terwijl het bijna onmogelijk is om te begrijpen dat de wetenschap ook het zwart-witdenken heeft beïnvloed. Dit heeft de wetenschap een doodlopende weg laten inslaan die net zo beperkend is als de doodlopende weg van de religieuze fundamentalisten. Dus laten wij ons inzicht in het zwart-witdenken toepassen op de wetenschap – of beter het wetenschappelijk materialisme.