Kan de wetenschap alle problemen oplossen?

door Kim Michaels

Ik ben me er heel erg van bewust dat je, wanneer je een boek schrijft, begint aan een miniproces van onnatuurlijke selectie. Alles wat je zegt, zorgt ervoor dat je lezers verliest die het helemaal niet met je eens zijn. Het is zeer waarschijnlijk dat ik al mensen kwijt ben geraakt die stevig in het kamp van de materialistische wetenschap en de orthodoxe religie zitten. Je zou dus kunnen zeggen dat de lezers die er nog over zijn zich er waarschijnlijk van bewust zijn dat de wetenschap niet al onze problemen kan oplossen en dat dit hoofdstuk daarom overbodig is. Toch voel ik de behoefte om dit onderwerp te bespreken, omdat ik het gevoel heb dat veel mensen die beginnen af te stappen van het zwart-witdenken van de religie, nog niet zijn afgestapt van het zwart-witdenken zelf. Die mensen kunnen dus heel gemakkelijk worden beïnvloed door de heel zelfverzekerde (zwart-wit) beweringen dat de wetenschap de problemen kan oplossen die de religie heeft geschapen of niet heeft kunnen oplossen.

Laat ik duidelijk maken dat het niet mijn bedoeling is om de wetenschap in dit hoofdstuk te verwerpen. Ik ben niet – zoals ik misschien eerder heb gezegd – een religieuze apologeet die de wetenschap in diskrediet probeert te brengen om mijn religie te verdedigen. Ik geloof dat de wetenschap een van de twee grootste menselijke prestaties is en dat die een geweldige bijdrage heeft geleverd aan de menselijke vooruitgang. Het is een van de manieren om ons uit intellectuele impasse te halen van de middeleeuwen, een impasse die duidelijk werd veroorzaakt door de zwart-witbenadering van de religie. Een andere manier is dat een substantieel aantal mensen, door technologie te creëren die ons materiële leven zo heeft verbeterd nog aandacht over heeft om over de spirituele kant van het leven na te denken. Ik zie dus geen samenleving zonder wetenschap voor me.

Mijn punt is dat ik eenvoudig een tegenwicht wil bieden aan de beweringen van materialisten, zoals Richard Dawkins die beweren dat als wij ons van religie zouden ontdoen en een samenleving zouden scheppen die uitsluitend werd gebaseerd op het wetenschappelijk materialisme, dan vrede op aarde zouden hebben, en dat wij dan andere mensen gunstig gezind zijn. Ik geloof niet dat de wetenschap inherent slecht is, maar ik geloof dat het een menselijke inspanning is en daardoor wordt beïnvloed door menselijke eigenaardigheden – waarvan er wel een paar inherent slecht zíjn.

Wetenschap en oorlog
Kopt het dat het wetenschappelijk materialisme een vreedzamer fundament is voor een samenleving dan de orthodoxe religie? Richard Dawkins besteedt veel inkt aan argumenten waarom dat zo is en tijdens dat proces noemt hij geen negatieve effecten over als wij onze samenleving op het materialisme baseren. Ik vond het zeer verbazingwekkend dat een wetenschapper – die is beschreven als ‘een van de grootste intellectuelen van onze tijd’ – dit kan beweren. Ik vroeg me letterlijk af of hij en ik wel in hetzelfde werelddeel, zelfs op dezelfde planeet, zijn opgegroeid?

Zoals gezegd, werd ik mij bewust van de gevaren van de wetenschap op het moment dat ik mij ook bewust werd van de gevaren van religie. Als kind was ik mij er heel erg van bewust dat ik met de dreiging leefde dat ik kon worden uitgeroeid en ik wist dat de paus de atoombom niet had uitgevonden – dat waren de wetenschappers. Ik was mij er heel erg van bewust dat het risico op een atoomoorlog werd veroorzaakt door de Sovjet-Unie, een regime dat op het marxisme was gebaseerd, dat beslist een antireligieuze, materialistische filosofie was. Met andere woorden, toen ik opgroeide met de voortdurende dreiging van oorlog, was dit geen religieuze oorlog en ik heb mij nooit door religie bedreigd gevoeld. Ik kan me niet voorstellen dat iemand de koude oorlog opnieuw zou kunnen interpreteren en zou zeggen dat die het gevolg is van religie. Maar misschien is mijn verbeeldingskracht te beperkt, want Richard Dawkins doet een poging om de Tweede Wereldoorlog opnieuw te interpreteren als een religieuze strijd.

Zoals gezegd hoorde ik in mijn jeugd over de Tweede Wereldoorlog. Hitler en het nazisme waren niet erg populair in Denemarken en omdat Denemarken een protestants land is en niet erg religieus, denk ik niet dat er een reden was om informatie achter te houden over de katholieke overtuigingen van Hitler (als hij die al had) als motiverende factor om de wereld te willen veroveren. Als volwassene heb ik een paar details van het nazisme bestudeerd, omdat ik altijd verbaasd was over het feit dat de meerderheid van het Duitse volk Hitler schijnbaar zo blindelings was gevolgd. Hoe kon er ooit zo’n massaal waanidee ontstaan en wat zou je kunnen doen om te voorkomen dat dit weer gebeurt? Maar in mijn studies kwam ik nooit een serieuze historicus tegen die beweerde dat het nazisme en de oorlog op religie berustten. Ik hoorde altijd over Hitler dat hij het politieke dier was dat alles – waaronder religie – zou benutten om zijn zaak te bevorderen.

Ik was daarom verbaasd door het feit dat Richard Dawkins meerdere pagina’s van zijn boek had besteed aan een bespreking of Hitler religieus was. Waarom doet hij dat? Dawkins zegt dat religieuze mensen hem vaak tegenwerpen dat zijn bewering dat religie de belangrijkste oorzaak van oorlog is, niet waar kan zijn, omdat Hitler en Stalin atheïst waren. Hij begint dan aan een lange bespreking die bijna de toon aanneemt van Hitler verontschuldigen door te zeggen dat hij eigenlijk niet erger was dan sommige andere dictators in de geschiedenis. Volgens Dawkins was het grootste verschil tussen Hitler en mannen als Caligula of de Ottomaanse sultans dat Hitler ‘twintigste-eeuwwapens had en twintigste-eeuwcommunicatietechnologie’. Natuurlijk vergeet Dawkins te zeggen wie die twintigste-eeuwtechnologie heeft uitgevonden – waarschijnlijk twintigste-eeuwwetenschappers.

Het is mogelijk dat Dawkins gelijk heeft en dat ik mijn indruk uit mijn jeugd opnieuw moet bekijken of Hitler de slechtste man uit de geschiedenis is. Maar ik twijfel er hevig aan of ik alles wat ik heb geleerd over de oorlog opnieuw moet beoordelen en het als een religieus conflict moet gaan zien – vanwege het feit dat Hitler nooit zijn lidmaatschap van de katholieke kerk heeft opgezegd en dat nazisoldaten gespen hadden waarop ‘Gott mit uns’ (God zij met ons) stond. Dawkins besteedt er vijf pagina’s aan om te bewijzen of Hitler wel of niet religieus was. Aan het eind zegt hij dat Hitler waarschijnlijk geen atheïst was, en Stalin wel – en daardoor verschilt hij van de meeste historici die ik ken.

Wat is het punt van Dawkins om te onderzoeken of Hitler religieus was? Ik kan alleen maar denken dat dit het resultaat van zwart-witdenken, waardoor hij de behoefte voelt om categorisch elke aanwijzing te weerleggen die stelt dat zijn bewering onjuist is. Dawkins beweert dat religie de meeste oorlogen in de geschiedenis heeft veroorzaakt en daardoor verantwoordelijk is voor de dood van miljoenen mensen. Hij moet dus de tegenspraak weerleggen dat miljoenen mensen werden gedood door atheïsten. Een van die manieren is erop te wijzen dat Hitler misschien wel religieus was en dat dit de reden is dat hij de wereld probeerde te veroveren. Nadat hij echter heeft gezegd dat Hitler religieus was, zegt hij dat het eigenlijk niet zo belangrijk is.

Wanneer mensen zeggen dat Hitler en Stalin atheïst waren, baseren zij dit op twee aannames. De ene is dat ze echt atheïst waren en de andere is dat zij hun slechte daden pleegden om zij atheïst waren. Volgens Dawkins, is de eerste aanname irrelevant. (Als dat zo is, waarom zou je er dan zoveel tijd aan besteden om dit voor Hitler te weerleggen?) Omdat de tweede aanname onjuist is. Volgens Dawkins gaat het er eigenlijk niet om of Hitler of Stalin atheïst waren, maar of het atheïsme systematisch mensen beïnvloed om slechte dingen te doen. Dawkins beweert dat er geen bewijs van is, want hoewel individuele atheïsten slechte dingen kunnen doen, doen zij dit niet in naam van het atheïsme.

Omdat ik geen religieuze apologeet ben, ben ik het eigenlijk met de redenering van Dawkins eens. Omdat ik religie niet verdedig, heb ik geen reden om het atheïsme in diskrediet te brengen als geloofssysteem door het de schuld te geven van de ergste gruweldaden in de geschiedenis. Ik denk dat de redenering van Dawkins klopt, namelijk dat slechte mensen geen slechte dingen doen omdat zij atheïst zijn – zij doen dat omdat zij geestelijk ontspoord zijn, verwarde mensen, en omdat zij geestelijk ontspoorde motieven hebben. Maar dit is waarom ik mij distantieer van Dawkins.

De medaille van mijn leven heeft twee zijden. Als ik de logica accepteer dat atheïsten die slechte daden plegen, dat niet doen omdat zij atheïst zijn – wat inhoudt dat het atheïsme als geloofssysteem niet ‘systematisch mensen beïnvloedt om iets slechts te doen’ – dan moet ik diezelfde logica ook op religie toepassen. Met andere woorden, als het atheïsme mensen beïnvloed om slechte dingen te doen, dan is het niet logisch dat ik zeg dat religie dat wel doet. Als het kwaad dat atheïsten doen, niet in naam van het atheïsme wordt gedaan, hoe kan het kwaad dat door religieuze mensen wordt gedaan dan in naam van en vanwege religie worden gedaan?

Ik geloof dat het kwaad wordt gepleegd door mensen die mentaal en emotioneel in de war zijn. Ik zal later de oorzaak van het kwaad meer in detail bespreken, maar op dit moment is mijn punt dat slechte mensen slechte dingen doen, omdat zij psychische problemen hebben. Het kan zijn dat slechte mensen beweren dat ze dingen doen in naam van een of ander geloofssysteem, maar dat is gewoon omdat zij het geloofssysteem als rechtvaardiging gebruiken om hun interne problemen in daden omzetten. Het uiterlijke systeem was niet de oorzaak van slecht gedrag, maar diende hoofdzakelijk als rechtvaardiging, misschien wel als trigger. En volgens mij kun je elk menselijk geloofssysteem – of het nu religieus, politiek, atheïstisch of materialistisch is – gebruiken om mensen te laten rechtvaardigen wat zij willen doen. Ik zou zelfs een wet willen voorstellen: als een geloofssysteem kán worden gebruikt om ontspoorde mensen hun daden te laten rechtvaardigen, het ook zál gebeuren. Maar dergelijk misbruik door verwarde mensen voegt niets toe aan de waarde of de waarheid van het geloofssysteem.

Ik geloof dat dit zowel geldt voor atheïsten als theïsten (en ander religieuze mensen). Wanneer Dawkins zegt dat atheïsten geen misdaden plegen in naam van het atheïsme, maar dat religieuze mensen wél kwaad doen in naam van de religie, geloof ik dat wij een duidelijk voorbeeld hebben van een dubbele moraal die het resultaat is van zwart-witdenken. Of misschien heeft Dawkins de verklaring zelf al gegeven:

“Net als computervirussen, zullen succesvolle gedachtenvirussen, de neiging hebben om moeilijk op te sporen te zijn voor hun slachtoffer. Als je het slachtoffer bent van één, dan bestaat de kans dat je het niet weet en misschien ontken je dit zelfs wel hardnekkig.”(Richard Dawkins)

Ik geloof dat het menselijke kwaad een complex onderwerp is dat het verdient om er meer over na te denken in plaats van het gewoon op één groep mensen te plakken die tot een geloofssysteem behoren dat het tegenovergestelde is van dat van jou. Ik geloof dat wij moeten erkennen dat er mensen zijn die een religieus geloofssysteem, zoals het katholicisme, protestantisme of de islam, hebben gebruikt om oorlogen te rechtvaardigen. Anderen hebben een atheïstisch, materialistisch, geloofssysteem, zoals het communisme, gebruikt om oorlogen te rechtvaardigen. En anderen hebben slechts een zucht naar macht en geld om oorlogen te rechtvaardigen. Maar achter die dingen zit het spectrum van het zwart-witdenken en dat zou weleens de ware oorzaak van menselijke conflicten kunnen zijn.

Voor mij is Hitler het voorbeeld van iemand die totaal blind was door het zwart-witdenken en daardoor echt geloofde dat het doel de middelen kon heiligen. Hitler had het zwart-witdenken tot in het uiterste doorgedreven door het simplistische wereldbeeld te scheppen dat de Joden de enige oorzaak waren van alle problemen in Duitsland. Daardoor leek het heel logisch dat het de ‘beste oplossing’ was om alle Joden uit te roeien.

Voor mij is de echt belangrijke les dat mensen die gevangen zitten in het zwart-witdenken elk middel zullen benutten om hun doelen te bereiken, inclusief atheïstische overtuigingen (zoals Stalin met het communisme), religieuze geloofssystemen (zoals de middeleeuwse pausen met het katholicisme) en gemengde religieuze/politieke geloofssystemen (zoals Hitler met het nazisme). Met andere woorden, noch het atheïsme noch een religie is de factor om deze mensen hiertoe te brengen; dit wordt gewoon een middel dat het doel heiligt en wordt gebruikt om te rechtvaardigen wat mensen zoals Stalin of Hitler al hadden besloten te doen.

Dat gezegd hebbende, laat ik nu terugkeren naar het onderwerp wetenschap en oorlog. Het moge duidelijk zijn dat ik niet geloof dat wetenschap meer dan atheïsme of religie voor oorlogen zorgt. Oorlogen worden door mensen veroorzaakt die in het zwart-witdenken gevangen zitten en daardoor geloven dat het doel de middelen heiligt. Ik geloof niet dat wij de wetenschap gewoon een vrijbrief kunnen geven. Wij moeten erkennen dat de wetenschap bepaalde activiteiten mogelijk heeft gemaakt die je in het verleden niet tot je beschikking had. Die hebben ons keuzes gegeven die wij eerst niet hadden, maar wetenschappers kunnen de verantwoordelijkheid simpelweg niet van hun handen wassen. Dit leidt natuurlijk tot een discussie over moraal en ethiek; die zal ik voor een later hoofdstuk bewaren. Laten we echter naar nog één perspectief kijken voor we verder gaan.

Doodt de wetenschap mensen?
Ik heb gehoord dat er wetenschappers zijn die zeggen dat de wetenschap, hoewel ze de atoombom en de moderne wapens heeft geproduceerd, nog nooit iemand heeft gedood. Mensen gebruiken wapens die het eigenlijke doden veroorzaken. Vanuit zuiver logisch standpunt moet ik het hiermee eens zijn. Oppenheimer heeft de atoombom gewoon gemaakt; de politici en de generaals besloten om hem op Hiroshima te laten vallen. Maar ik ben het met Einstein eens dat dat de wetenschappers niet bevrijd zijn van morele en ethische beoordelingen om te evalueren of het feit dat het kán, automatisch betekent dat het ook móét gebeuren?

Het argument dat de wetenschap niet doodt, is in essentie hetzelfde argument als de Amerikaanse wapenlobby gebruikt als er weer een schietpartij op een school is geweest, van Columbine tot Virginia Tech. “O, maar wapens doden niet, de mensen doden.” Technisch gezien klopt dit argument, maar er wordt een belangrijk feit over het hoofd gezien. Een geweer op iemand richten en iemand op veilige afstand neerschieten door de trekker over te halen is veel gemakkelijker, veel efficiënter en maakt minder rotzooi dan dichterbij komen en persoonlijk mensen te wurgen of met een mes te steken. Het bestaan en de beschikbaarheid van geweren maakt het onmiskenbaar gemakkelijk voor mensen die al van plan waren om iemand te vermoorden, om die intentie uit te voeren.

In staat zijn om miljoenen mensen te doden door op een knop te drukken in een bewapende bunker is ook een veel gemakkelijkere en efficiëntere manier om mensen te doden dan een leger te sturen. Volgens mij kun je dan niet meer ontkennen dat de wetenschap het moordende dictators gemakkelijker heeft gemaakt om hun plannen uit te voeren. En ik slaag er niet in om te begrijpen dat wetenschappers – met een schoon geweten – hun handen in onschuld kunnen wassen en beweren dat zij geen morele of ethische verantwoordelijkheid hebben.

Nogmaals, als wij logischerwijze consistent moeten zijn, dan moeten we zeggen dat als de wetenschap geen mensen doodt, de religie dat ook niet doet. Als de wetenschap geen werktuig is, waarom zou religie dan anders moeten worden gezien? Voor mij zijn zowel religie als wetenschap activiteiten die geen inherent goed of kwaad in de zin hebben. Zij zijn net zo neutraal als elk ander aspect van het leven en alleen mensen maken er werktuigen van voor het goede of werktuigen voor het kwade. Ik kan Dawkins dus gewoon niet volgen wanneer hij beweert dat religie alleen maar kwaad kan opleveren, terwijl de wetenschap of het atheïsme nooit iets slechts zou opleveren. Ik geloof dat dit een oppervlakkige en eenzijdige redenering is die bewijst dat het zwart-witdenken mensen blind maakt voor alle verklaringen die verder gaan dan het geloofssysteem dat hun voorkeur heeft.

Als wij een verfijnder inzicht in het kwaad willen krijgen, moeten we naar zowel religieuze apologeten als wetenschappelijke apologeten kijken, die beide uit het zwart-witdenken ontstaan (Dawkins uit grote minachting voor religieuze apologeten, maar slaagt er kennelijk niet in om te begrijpen dat hij zelf als een wetenschappelijke apologeet handelt). Laten we naar twee aspecten kijken van beter inzicht in het kwaad.